Problem osad zaginionych na gruncie badań geograficzno-historycznych. Próba konceptualizacji teoretycznej i wybrane zagadnienia metodyczno-empiryczne

Autor

  • Tomasz Figlus Uniwersytet Łódzki, Wydział Nauk Geograficznych, Katedra Geografii Politycznej i Studiów Regionalnych

DOI:

https://doi.org/10.18778/1508-1117.25.05

Słowa kluczowe:

Osady zaginione, pustka osadnicza, geografia historyczna, osadnictwo wiejskie

Abstrakt

W artykule dokonano konceptualizacji teoretyczno-metodycznej zagadnienia zaniku osadnictwa. Ujawniony na etapie analizy stanu badań geograficzno-historycznych chaos terminologiczny stanowił dla autora asumpt do próby usystematyzowania stosowanych pojęć oraz zaproponowania jednoznacznych definicji. Wśród ogółu osad zaginionych wydzielono dwie podstawowe kategorie: osad zaginionych de facto, w których doszło do całkowitego przerwania ciągłości osadniczej, czyli opustoszenia wskutek ekstremalnych zjawisk przyrodniczych, reperkusji wojen i klęsk elementarnych oraz przemian struktury gospodarczej. Wyszczególniono również typ osad zaginionych pozornie (de iure), w przypadku których mamy do czynienia z zanikiem nazwy własnej w wyniku prawno-administracyjnych procesów konsolidacji osadnictwa, inkorporacji do pobliskich miejscowości lub zjawiska denominacji. W kontekście zaprezentowanych wyników badań empirycznych omówiono wybrane problemy metodyczne związane z dostępnością materiału źródłowego, sposobami ustalenia metryki historycznej i długotrwałości zaniku osadnictwa, identyfikacji zjawiska sukcesji osadniczej terenów podlegających czasowo całkowitej depopulacji, określenia okoliczności opustoszenia oraz dokładnej lub przybliżonej lokalizacji osad zaginionych.

Bibliografia

Abel W., 1943, Die Wüstungen des ausgehenden Mittelalters: Ein Beitrag zur Siedlungs- und Agrargeschichte Deutschlands, Jena.
Google Scholar

Abel W. (Hg.), 1967, Wüstungen in Deutschland. Ein Sammelbericht, Frankfurt am Main.
Google Scholar

Allison K.J., 1970, Deserted Villages, London.
Google Scholar

Allison K.J., Beresford M.W., Hurst J.G., 1965, The Deserted Villages of Oxfordshire, Department of English Local History Occasional Papers, 17, Leicester.
Google Scholar

Allison K.J., Beresford M.W., Hurst J.G., 1966, The Deserted Villages of Northampton­shire, Department of English Local History Occasional Papers, 18, Leicester.
Google Scholar

Antoniadis-Bibicou H., 1965, Villages désertés en Grèce, [w:] Romano R. et Courbin P. (eds), Villages désertés et histoire économique. XIe–XVIIIe siecle. Problemes histoire agraire et démographique, Paris, s. 343–418.
Google Scholar

Arnold S., 1951, Geografia historyczna, Warszawa.
Google Scholar

Beresford M.W., 1951, The Lost Villages of Medieval England, „Geographic Journal”, 117, s. 129–149.
Google Scholar

Beresford M.W., 1954, The Lost Villages of England, London.
Google Scholar

Beresford M.W., 1954, The Lost Villages of Yorkshire, „Yorkshire Archaeological Jour­nal”, 38, s. 280–309.
Google Scholar

Bjørkvik H., 1965, Villages désertés: bilan de la recherche en Norvège et en Suède, [w:] Romano R. et Courbin P. (eds), Villages désertés et histoire économique. XIe–XVIIIe siecle. Problemes histoire agraire et démographique, Paris, s. 581–606.
Google Scholar

Born M., 1972, Wüstungsschema und Wüstungsquotient, „Erdkunde”, 26, s. 208–218.
Google Scholar

Born M., 1979, Objektbestimmung und Periodisierungen als Problem der Wüstungs-for­schung. Dargelegt unter vornehmlichem Bezug auf neuere Untersuchungen, „Geograp­hische Zeitschrift“, 67, s. 43–60.
Google Scholar

Bujak F., 1908, Z dziejów wsi polskiej (Wsi zamku oświęcimskiego na początku XVI w.), Studia ku czci prof. W. Zakrzewskiego, Kraków.
Google Scholar

Burleigh G.R., 1973, An Introduction to Deserted Medieval Villages in East Sussex, „Sus­sex Archaeological Collections”, 111, s. 45–83.
Google Scholar

Cabrillana N., 1965, Villages désertés en Espagne, [w:] Romano R. et Courbin P. (eds), Villages désertés et histoire économique. XIe–XVIIIe siecle. Problemes histoire agrai­re et démographique, Paris, s. 461–514.
Google Scholar

Černý E., 1979, Zaniklé středověké osady a jejich plužiny. Metodika historickogeografi­ckého výzkumu v oblasti Drahanské vrchoviny, Studie ČSAV č. 1, Praha.
Google Scholar

Černý E., 1992, Výsledky výzkumu zaniklých středověkých osad a jejich plužina, Brno.
Google Scholar

Chevallier R., 1965, Photographie aérienne et villages désertés, [w:] Romano R. et Cour­bin P. (eds), Villages désertés et histoire économique. XIe–XVIIIe siecle. Problemes histoire agraire et démographique, Paris, s. 63–82.
Google Scholar

Chłapowski K., 1998, Lokalizacja miejscowości, [w:] Rutkowski H. (red.), Atlas Histo­ryczny Polski. Województwo sieradzkie i województwo łęczyckie w drugiej połowie XVI wieku, cz. 2, Warszawa, s. 42–49.
Google Scholar

Coulet N., 1973, Encore les villages disparus: dépeuplement et repeuplement autour d'Aix-en-Provence (XIVe–XVe siècle), „Annales. Économies, Sociétés, Civilisations”, 6, s. 1463–1483.
Google Scholar

Courbin P., 1965, Méthodologie des fouilles de villages disparus en France (prospection et implantation), „Annales. Économies, Sociétés, Civilisations”, 20 (2), s. 243–256.
Google Scholar

Davison A., 1996, Deserted Villages in Norfolk, North Walsham.
Google Scholar

Démians d’Archimbaud G., 1965, Archéologie et villages désertés en Provence, [w:] Romano R. et Courbin P. (eds), Villages désertés et histoire économique, XIe-XVIIIe siecle. Problemes histoire agraire et démographique, Paris, s. 287–302.
Google Scholar

Denecke D., 1985, Wüstungsforschung als siedlungsräumliche Prozess- und Regression­sforschung, „Siedlungsforschung”, 3, s. 9–35.
Google Scholar

Driver L., 2006, The Lost Villages of England, London.
Google Scholar

Dronka T., 1999, Wsie osadników niemieckich i czeskich w dawnym powiecie łaskim, „Na Sieradzkich Szlakach”, 3–4, s. 7–13.
Google Scholar

Duby G., 1965, Démographie et villages désertés, [w:] Romano R. et Courbin P. (eds), Vil­lages désertés et histoire économique, XIe–XVIIIe siecle. Problemes histoire agraire et démographique, Paris, s. 13-24.
Google Scholar

Dyer C., 1982, Deserted Medieval Villages in the West Midlands, „Economic History Review”, 35, s. 19–34.
Google Scholar

Dyer C., Jones R. (eds.), 2010, Deserted Villages Revisited, Hatfield.
Google Scholar

Fehn K., 1983, Die historischgeographische Wüstungsforschung in Mitteleuropa, „Mit­telalterliche Wüstungen in Niederösterreich, Studien und Forschungen aus dem Nie­derösterreichischen Institut für Landeskunde”, 6, Wien, s. 1–21.
Google Scholar

Figlus T., 2011, Rozwój osadnictwa wiejskiego w województwie łęczyckim w XV i XVI wieku, Praca magisterska napisana w Katedrze Historii Średniowiecznej UŁ pod kie­runkiem T. Nowaka, mps w Bibliotece Instytutu Historii UŁ, Łódź.
Google Scholar

Figlus T., 2013, Morfogeneza wsi na obszarze Polski Środkowej, Rozprawa doktorska wy­konana pod kierunkiem M. Kuleszy, mps w Bibliotece Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź.
Google Scholar

Figlus T., 2015, Geneza i zmiany struktury społeczno-gospodarczej osadnictwa wiejskie­go w dobrach królewskich na obszarze przedrozbiorowego powiatu szadkowskiego, „Biuletyn Szadkowski”, 15, s. 89–108.
Google Scholar

Gieysztor A., 1965, Villages désertés: bilan de la recherche polonaise, [w:] Romano R. et Courbin P. (eds), Villages désertés et histoire économique. XIe–XVIIIe siecle. Prob­lemes histoire agraire et démographique, Paris, s. 607–612.
Google Scholar

Głuszak J., 1986, Jeziorsko – geneza i koncepcja zbiornika, „Gospodarka Wodna”, 8, s. 183–184.
Google Scholar

Goldberg J., 1957, Osadnictwo olęderskie w dawnym województwie łęczyckim i sieradzkim, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Łódzkiego”, Seria I, Nauki Humani­styczno-Społeczne, 5, s. 67–110.
Google Scholar

Górska-Gołaska K., 2003, Słownik historyczno-geograficzny ziem polskich w średniowie­czu, [w:] Kuczyński S. (red.), Instytut Historii Polskiej Akademii Nauk 1953–2003, Warszawa, s. 137–150.
Google Scholar

Grabowski S., 2006, Z dziejów gminy Dźwierzuty, „Rocznik Mazurski”, 10, s. 3–6.
Google Scholar

Hall J., Hamlin A., 1976, Deserted Medieval Settlements in Devon, „The Devon Histo­rian”, 13, s. 2–7.
Google Scholar

Heike O., 1979, 150 Jahre Schwabensiedlungen in Polen 1795–1945, Leverkusen.
Google Scholar

Hensel H., 1960, Remarque sur les villages desertes en pays slaves, „Slavia Antiqua”, 7, s. 307–392.
Google Scholar

Humm A., 1971, Villages et hameaux disparus en Basse-Alsace: contribution à l'histoire de l'habitat rural (XIIe–XVIIIe siècles), Strasbourg.
Google Scholar

Inglot S., 1927, Stosunki społeczno-gospodarcze ludności w dobrach biskupstwa włoc­ławskiego w pierwszej połowie XVI wieku, „Archiwum Towarzystwa Naukowego we Lwowie”, dział 2, III, 4, s. 1–95.
Google Scholar

Jäger H., 1979, Wüstungsforschung in geographischer und historischer Sicht, [in:] Jan­kuhn H., Wenskus R. (Hrsg.), Geschichtswissenschaft und Archäologie, „Vorträge und Forschungen”, 22, Sigmaringen, s. 193–241.
Google Scholar

Janssen W., 1968, Methodische Probleme archäologischer Wüstungsforschung, „Na­chrichten der Akademie der Wissenschaften in Göttingen”, Philologisch-historische Klasse, 2, s 29–56.
Google Scholar

Klapisch-Zuber C., Day J., 1965, Villages désertés en Italie, [w:] Romano R. et Courbin P. (eds), Villages désertés et histoire économique. XIe–XVIIIe siecle. Problemes histoire agraire et démographique, Paris, s. 419–460.
Google Scholar

Kłos S., 2010, Krajobrazy nieistniejących wsi, Rzeszów.
Google Scholar

Kossmann E.O., 1942, Die Anfänge des Deutschtums im Litzmannstädter Raum, Haulän­der-und Schwabensiedlung im östlichen Wartheland, Leipzig.
Google Scholar

Krenzlin A., 1959, Das Wüstungsproblem im Lichte der ostdeutschen Siedlungsforschung, „Zeitschrift für Agrargeschichte und Agrarsoziologie”, 7, s. 153–169.
Google Scholar

Latocha A., 2013, Wyludnione wsie w Sudetach. I co dalej?, „Przegląd Geograficzny”, 85 (3), s. 373–396.
Google Scholar

Leingärtner G., 1956, Die Wüstungsbewegungen im Landgericht Amberg vom ausgehenden Mittelalter bis zur Neuorganisation des Landgerichts im Jahre 1803, „Münchener Histo­rische Studien”, Abteilung bayerische Geschichte, Bd. 3, München.
Google Scholar

Mielczarski S., Szaflik J.R., 1956, Zagadnienie łanów pustych w Polsce w XV i XVI wieku, „Studia i Materiały do Dziejów Wielkopolski i Pomorza”, 1 (2), s. 55–103.
Google Scholar

Mortensen H., Scharlau K., 1949, Der siedlungskundliche Wert der Kartierung von Wüstungsfluren, „Nachrichten der Akademie der Wissenschaften in Göttingen”, Philo­logisch-historische Klasse, s. 303–331.
Google Scholar

Muir R., 1982, The Lost Villages of Britain, London.
Google Scholar

Nekuda V., 1975, Pfaffenschlag. Zaniklá středověká ves u Slavonic, Brno.
Google Scholar

Nowak T. Adamek R., 2000, Zarys dziejów Dobronia i okolicznych miejscowości do 1939 roku (wchodzących w skład obecnej gminy Dobroń), Łask–Dobroń.
Google Scholar

Nowak T., 2011, Kutno i Łąkoszyn do schyłku XVI w., [w:] Szymczak J. (red.), Kutno po­przez wieki, t. 1, Kutno–Łódź.
Google Scholar

Oosthuizen S., 2009, The Deserted Medieval Settlements of Cambridgeshire: A Gazetteer, „Medieval Settlement Research”, 24, s. 14–19.
Google Scholar

Pałucki W., 1967, Atlas historyczny ziem polskich drugiej połowy XVI wieku, „Kwartalnik Historyczny”, 74 (1), s. 99–110.
Google Scholar

Peltre J., 1966, Un bilan des recherches européennes sur les villages désertés, „Revue Géographique de l'Est”, 6 (1), s. 115–126.
Google Scholar

Pesez J.M., 1965, Sources écrites et villages désertés, [w:] Romano R. et Courbin P. (eds), Villages désertés et histoire économique. XIe–XVIIIe siecle. Problemes histoire agrai­re et démographique, Paris, s. 83–102.
Google Scholar

Pesez J.M., Le Roy Ladurie E., 1965, Les villages désertés en France: vue d'ensemble, „Annales. Économies, Sociétés, Civilisations”, 20 (2), s. 257–290.
Google Scholar

Piecuch A., Harkawy A., Janowska-Harkawy M., 2013, Opuszczone wsie ziemi gorlickiej, Warszawa.
Google Scholar

Pohlendt H., 1950, Die Verbreitung der mittelalterlichen Wüstungen in Deutschland, Göt­tingen.
Google Scholar

Ponsot P., 1968, Villages désertés et histoire économique. XI–XVIII siecle. Problemes histoire agraire et démographique, „Annales. Économies, Sociétés, Civilisations”, 23 (3), s. 663–669.
Google Scholar

Ramskou T., 1965, Villages désertés: bilan de la recherche danoise, [w:] Romano R. et Courbin P. (eds), Villages désertés et histoire économique. XIe–XVIIIe siecle. Prob­lemes histoire agraire et démographique, Paris, s. 613–618.
Google Scholar

Roncayolo M., 1965, Géographie et villages désertés, [w:] Romano R. et Courbin P. (eds), Villages désertés et histoire économique. XIe–XVIIIe siecle. Problemes histoire agrai­re et démographique, Paris, s. 25–48.
Google Scholar

Rusiński W., 1957, Uwagi o zniszczeniach po wojnach z połowy XVII w., [w:] Lepszy K. (red.), Polska w okresie drugiej wojny północnej 1655–1660, t. 2, Warszawa, s. 427–434.
Google Scholar

Rusiński W., 1961, Pustki – problem agrarny feudalnej Europy, „Roczniki Dziejów Spo­łecznych i Gospodarczych”, 23, s. 9–47.
Google Scholar

Rutherford-Davies K., 1973, The Deserted Medieval Villages of Hertfordshire, Chichester.
Google Scholar

Rymar E., 1971, Zaginione i opustoszałe osady wiejskie na obszarze powiatu pyrzyckiego w średniowieczu, „Zeszyty Pyrzyckie”, 4, s. 139–156.
Google Scholar

Scharlau K., 1933, Beiträge zur geographischen Betrachtung der Wüstungen, „Badische Geographische Abteilungen”, 10, Freiburg.
Google Scholar

Scharlau K., 1938, Zur Frage des Begriffes ,Wüstung̕, „Geographische Anzeiger”, 39, s. 247–252.
Google Scholar

Srogosz T., 1990, Ekonomiczne i społeczne następstwa przemarszów oraz stacjonowania wojsk własnych na terenie województw łęczyckiego, sieradzkiego oraz ziemi wieluń­skiej w XVII wieku, „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Historia”, 37, s. 3–33.
Google Scholar

Stępniewski M., Szambelan Z., 2009, Rozwój terytorialny Łodzi w świetle dokumentów i źródeł kartograficznych, „Rocznik Łódzki”, 56, s. 37–50.
Google Scholar

Szaflik J.R., 1952, Wtórne lokacje na łanach opuszczonych w Polsce w XV i XVI wieku. Wtórne lokacje na łanach opuszczonych w Polsce w XV i XVI wieku, „Annales Uni­versitatis Mariae Curie-Skłodowska”, Sectio F, Nauki Filozoficzne i Humanistyczne, 7, s. 171–200.
Google Scholar

Szmytkie R., 2008, Nieistniejące wsie w Sudetach, [w:] Kulesza M. (red.), Czas i przestrzeń w naukach geograficznych. Wybrane problemy geografii historycznej, Łódź, s. 225–242.
Google Scholar

Tyszkiewicz J., 2014, Geografia historyczna. Zarys problematyki, Warszawa.
Google Scholar

Vigar J., 1994, Lost Villages of Sussex, Wimborne.
Google Scholar

Walawender A., 1932–35, Kronika klęsk elementarnych w Polsce i w krajach sąsiednich w latach 1450–1586, t. 1: Zjawiska meteorologiczne i pomory, t. 2: Zniszczenia wojen­ne i pożary, Lwów.
Google Scholar

Warężak J., 1929, Rozwój uposażenia arcybiskupstwa gnieźnieńskiego w średniowieczu z uwzględnieniem stosunków gospodarczych w XIV i XV w., Badania dziejów społecz­nych i gospodarczych, 5, Lwów.
Google Scholar

Wojciechowski S., 1930, Zaginione osady w Lubelskiem, „Pamiętnik Lubelski”, 1, s. 116–169.
Google Scholar

Wojciechowski S., Sochacka A., Szczygieł R., 1986, Dzieje Lubelszczyzny, t. 4: Osady za­ginione i o zmienionych nazwach historycznego województwa lubelskiego, Warszawa.
Google Scholar

Wolski J., 2007, Przekształcenia krajobrazu wiejskiego Bieszczadów Wysokich w ciągu ostatnich 150 lat, „Prace Geograficzne”, 214, Warszawa.
Google Scholar

Woźniak K.P., 2013, Niemieckie osadnictwo wiejskie między Prosną a Pilicą i Wisłą od lat 70. XVIII wieku do 1866 r. Proces i jego interpretacje, Łódź.
Google Scholar

Zawadzki W., 1963, Polska stanisławowska w oczach cudzoziemców, t. 1, Warszawa.
Google Scholar

Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie, Zbiór kartograficzny, sygn. 326-17.
Google Scholar

Archiwum Państwowe w Łodzi, Zbiór kartograficzny, Mapa rozwoju terytorialnego Łodzi w latach 1821–1915, opracowana w Oddziale Pomiarów Magistratu m. Łodzi, sygn. 2917.
Google Scholar

Dokumenty kujawskie i mazowieckie przeważnie z XIII wieku, Wyd. B. Ulanowski, Archi­wum Komisji Historycznej, t. 4, Kraków 1887.
Google Scholar

Jana Łaskiego Liber beneficiorum archidyecezyi gnieźnieńskiej, t. 2, Wyd. J. Łukowski, Gniezno 1881.
Google Scholar

Joannis Długosz Liber beneficiorum dioecesis cracoviensis, t. 3, Opera omnia, t. 9, Wyd. L. Łętowski, Kraków 1864.
Google Scholar

Karta dawnej Polski z przyległemi okolicami krajów sąsiednich, W. Chrzanowski, Paryż 1859, 1:300 000, Biblioteka Narodowa, sygn. BN ZZK 20750-20798.
Google Scholar

Kodeks dyplomatyczny Wielkopolski, t. 2, Wyd. I. Zakrzewski, Poznań 1878.
Google Scholar

Księga wizyt dóbr Pabianice należących do uposażenia kapituły krakowskiej 1496–1540, Wyd. B. Ulanowski, Kraków 1921.
Google Scholar

Księgi sądowe łęczyckie od 1385 do 1419, cz. 1, [w:] Teki A. Pawińskiego, t. 3, Warszawa 1897.
Google Scholar

Liber beneficiorum dioecesis posnaniensis anni 1510, Wydawnictwa źródłowe Komisji Historycznej PTPN, 10, Wyd. J. Nowacki, Poznań 1950.
Google Scholar

Lustracja województw wielkopolskich i kujawskich 1564–1565, cz. 2, Wyd. A. Tomczak, Bydgoszcz 1963.
Google Scholar

Lustracja województw wielkopolskich i kujawskich 1659–1665, cz. 2: Województwa sieradz­kie, łęczyckie, brzesko-kujawskie, inowrocławskie i ziemia dobrzyńska, Wyd. Z. Górski, J. Pakulski, A. Tomczak, Toruń 1996.
Google Scholar

Lustracja województw wielkopolskich i kujawskich 1789, cz. 3: Województwa łęczyckie i brzesko-kujawskie, Wyd. A. Tomczak, Z. Kędzierska, Warszawa–Poznań–Toruń 1977.
Google Scholar

Matricularum Regni Poloniae summaria, t. 1, Wyd. T. Wierzbowski, Warszawa 1905.
Google Scholar

Mikołaja Kopernika lokacje łanów opuszczonych, Wyd. Marian Biskup, Olsztyn 1970.
Google Scholar

Monumenta Medii Aevi Historica res gestas Poloniae illustrantia, t. 13, Acta capitulorum nec non iudiciorum ecclesiasticorum selecta, Wyd. B. Ulanowski, Kraków 1894.
Google Scholar

Obwieszczenie Wojewody Łódzkiego z dnia 11 maja 1935 roku o stwierdzeniu i ustaleniu granic miasta Łodzi, Łódzki Dziennik Wojewódzki, 1935, nr 10, poz. 151.
Google Scholar

Polska XVI wieku pod względem geograficzno-statystycznym opisana przez Adolfa Pawiń­skiego, t. 2: Wielkopolska, [w:] Źródła Dziejowe, t. 13, Warszawa 1883.
Google Scholar

Pommersches Urkundenbuch, Bd. 5, Wyd. O. Heinemann, Stettin 1903.
Google Scholar

Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 4 lipca 1929 roku o zmianie granic mia­sta Kutna, w powiecie kutnowskim, województwie warszawskim, Dz.U., 1929, nr 52, poz. 421.
Google Scholar

Special Karte von Südpreussen, D. Gilly, Berlin 1802–1803, 1:150 000, Biblioteka Uni­wersytetu Łódzkiego, sygn. K 159.
Google Scholar

Uchwała Rady Narodowej Miasta Łodzi nr XXVH/161/87 z dnia 29 czerwca 1987 roku w sprawie zmiany granic miasta Łodzi, M.P., nr 25, poz. 205 z dnia 4 września 1987 r.
Google Scholar

Visitationes bonorum archiepiscopatus necnon capituli Gnesnensis saeculi XVI, Wyd. B. Ulanowski, Kraków 1920.
Google Scholar

Pobrania

Opublikowane

2016-09-30

Jak cytować

Figlus, T. (2016). Problem osad zaginionych na gruncie badań geograficzno-historycznych. Próba konceptualizacji teoretycznej i wybrane zagadnienia metodyczno-empiryczne. Acta Universitatis Lodziensis. Folia Geographica Socio-Oeconomica, (25), 83–108. https://doi.org/10.18778/1508-1117.25.05

Numer

Nr 25 (2016): Geografia historyczna. Wybrane współczesne problemy badawcze

Dział

Artykuł
Crossref
Scopus
Google Scholar
Europe PMC